«Πού αλλού σε κόβουνε
με χαρές με σπάρα και ούρα”
Χριστοπαραμονιάτικη
του τόπου μου κουλούρα»; ΙΩΑΝΝΗΣ ΤΣΑΚΑΣΙΑΝΟΣ
Η κουλούρα αποτελεί ένα ζακυνθινό έθιμο, μοναδικό στον κόσμο, από όσο γνωρίζουμε, αλλά και εξαιρετικά σημαντικό για την ιστορικότητά του, αφού αποτελεί την συνέχεια τελετών που χάνονται στα βάθη των χιλιετιών στο χώρο της Μεσογείου.
Η κουλούρα είναι ένα συγκεκριμένο ψωμί που κόβεται πάνω από φωτιά, από πάνω από έναν ανθρώπους και με τελετουργικό τρόπο. Διαφέρει στα επί μέρους σημεία μεταξύ των αστών, των ανθρώπων του λαού και των ανθρώπων των χωριών. Πρώτα από όλα η ίδια η κουλούρα είναι διαφορετική όσον αφορά τα υλικά. Στη Χώρα, στους εύπορους είναι σαν γλυκό, ένα ψωμί με μπαχαρικά, πολλή μαύρη σταφίδα και ξηρούς καρπούς. Στους ανθρώπους του λαού τα συστατικά ήταν λιγότερα και σε αριθμό και σε ποσότητα. Στα χωριά τα συστατικά ήταν ακόμη πιο λιτά. Πάντα όμως οι κουλούρες ήταν καλοζυμωμένες και ευωδιαστές.
Τα μπαχαρικά και οι ξηροί καρποί, καρύδια, κουκουνάρια, σταφίδες ή και γλυκάνισο κλπ. είναι ό,τι συνδέει την κουλούρα με την ιστορία της, αλλά και με τα Χριστούγεννα. Έχουν να κάνουν με την ευφορία της γης και την παράκληση στο Θεό για την καλή σοδειά. Όπως και το κρασί και το λάδι που χύνονται πάνω από αναμμένη φωτιά και προκαλείται καπνός, δεν είναι παρά οι χοές των αρχαίων λαών, που συνόδευαν τις παρακλήσεις τους στο θείον. Δεν χύνονται, άλλωστε με τυχαίο τρόπο, αλλά μέσα από την τρύπα στο κέντρο της κουλούρας, δίκην βωμού.
Γιατί η κοπή της κουλούρας ξεκίνησε από φόβο, τον φόβο του ανθρώπου ότι θα σβήσει ο ήλιος, που τότε ήταν ο Θεός, και θα καταστραφεί η γεωργία. Τον ίδιο φόβο δηλαδή που προκάλεσε τις προ Χριστού τελετές κατά την ίδια περίοδο που γιορτάζουμε εμείς τα Χριστούγεννα. Όλοι οι προ Χριστού πολιτισμοί πίστευαν ότι μετά την χειμερινή ισημερία στις 21 Δεκεμβρίου και τη στασιμότητα της μεγάλη νύχτας τις επόμενες μέρες, ότι ήλιος θα λάμπει όλο και λιγότερο κάθε μέρα μέχρι να εξαφανιστεί, αν δεν τον παρακαλέσουν να μείνει και να λάμπει όλο και περισσότερο.
Oι άνθρωποι σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Γης και σε όλες τις εποχές λάτρεψαν ως Θεούς τα δύο πιο χαρακτηριστικά και ευκολοδιάκριτα ουράνια σώματα, τον Ήλιο και την Σελήνη. Ο ρόλος της Σελήνης ήταν χθόνιος, ενώ ο ρόλος του Ήλιου ουσιαστικός και καταλυτικός, (προαιώνια πάλη του καλού με το κακό).
Αλλά και όλοι οι αρχαίοι λαοί, Έλληνες, Bαβυλώνιοι, Aιγύπτιοι, Iνδοί, Πέρσες , λαοί της Nότιας και Kεντρικής Aμερικής συσχέτιζαν το Ηλιακό Φως με την φώτιση και την δημιουργική δύναμη της Φύσης, γι’ αυτό ο Ήλιος συμβολίζει και είναι η μοναδική πηγή της Γνώσης.
Ο Χριστιανισμός είδε πως δεν μπορούσε να αποκόψει του χριστιανούς από τόσο ισχυρά και προαιώνια έθιμα, οπότε τα υιοθέτησε και ο ίδιος
Χαρακτηριστικά:
• Ο Ώρος στην Αίγυπτο γεννήθηκε 25 Δεκεμβρίου από την παρθένο Ίσιδα. Η γέννηση του συνοδεύτηκε από την εμφάνιση ενός άστρου στην ανατολή το οποίο ακολούθησαν τρεις μάγοι για να τον βρουν και να φέρουν δώρα στον νεογέννητο σωτήρα.
• Ο «Άττις» στη Φρυγία, γεννήθηκε από την παρθένα «Νάνα» στις 25 Δεκεμβρίου. Σταυρώθηκε, θάφτηκε σε τάφο και μετά από 3 μέρες αναστήθηκε.
• Ο Κρίσνα στην Ινδία, γεννήθηκε από την παρθένα «Ντεβάκι» με ένα άστρο στην ανατολή να σηματοδοτεί τον ερχομό του, έκανε θαύματα με τους 12 μαθητές του και μετά τον θάνατό του αναστήθηκε σε τρείς ημέρες.
• Ο Διόνυσος στην Ελλάδα, γεννήθηκε από την παρθένα Σεμέλη στις 25 Δεκεμβρίου, ήταν δάσκαλος που ταξίδευε κάνοντας θαύματα, και μετά το θάνατό του αναστήθηκε.
• Ο Μίθρα στην Περσία, γεννήθηκε από παρθένο στις 25 Δεκεμβρίου. Είχε 12 μαθητές κι έκανε θαύματα. Μετά τον θάνατό του θάφτηκε για 3 μέρες και αναστήθηκε. Ονομαζόταν επίσης «η Αλήθεια», «το Φως» και πολλά άλλα. Ιερή ημέρα του Μίθρα, ήταν η Κυριακή.
Αλλά και οι Ρωμαίοι έχυναν κρασί μηλίτη, λάδι στο έδαφος για να ευνοήσουν την γονιμότητα των σοδιών τους (όρα τρόπο κοπής της Ζακυνθινής Κουλούρας).
Ας δούμε πώς ο Γρηγόριος Ξενόπουλος περιγράφει στο περιοδικό “Αττικόν Μουσείον”, το 1891 το πώς οι αστοί ζακυνθινοί έκοβαν την κουλούρα, διαδικασία που έπαιρνε μορφή βεγγέρας:
«Στη μέση ενός μεγάλου τραπεζιού περίμενε δίπλα σε ένα μεγάλο μαχαίρι η κουλούρα. Όταν μαζευόμαστε όλοι μεταφέραμε την κουλούρα με πομπή στην κουζίνα. Εκεί πάνω στη φωτιά ήταν τοποθετημένα σταυροειδώς δύο ξύλα καιόμενα, τα οποία απεικόνιζαν συμβολικά τον Αδάμ και την Εύα προ της ελεύσεως του Χριστού, καιόμενος στις φλόγες της Κόλασης. Πάνω από τη φωτιά εκρατείτο από όλους η κουλούρα, ερρίπτετο δε μέσα από την οπή της μίγμα κρασιού και λαδιού, το οποίον έσβυνε την φωτιά, ως σύμβολον της ευσπλαγχνίας, δια της οποίας ο Χριστός ερχόμενος σήμερον εις τον κόσμον, έσωζεν από τον Άδην τους πρωτοπλάστους. Εψάλλαμεν το τροπάριον της Γεννήσεως, ότε η οικία αντηχούσε από την αρμονίαν του εκκλησιαστικού μέλους, και ελαμβάναμεν όλοι μαζί την κουλούραν την οποίαν μετεφέραμεν πάλιν εις το τραπέζι. Εκεί τώρα ο οικοδεσπότης έκοπτεν εις καθένα το κομμάτι, το οποίον έτυχε να κρατή κατά την μεταφοράν, και φαιινόταν η κιτρινωπή ψύχα της κουλούρας, με τις μαύρες σταφίδες, και όλοι την εσκάλιζαν με το πηρούνι ή το μαχαίρι, μήπως συναντήσουν το ηύρεμα.
Μετά την τελετή ετρώγαμε το δείπνον, το οποίον, κατ’ απαράβατον έθιμο αποτελείτο από βραστά ζακυνθινά βερτζότα, συνωδευμένα από χαβιάρι μαύρα κυρίως, ελιές και άλλα νηστήσιμα. Το τραπέζι ήταν πάντα πλούσιο σε επιδόρπια, στραγάλια, ξερούς καρπούς και φρούτα. Ο οίνος έρρεν άφθονος που κατά παλαιόν έθιμον τον ρουφούσαν μέσα από κλαδί από σέλινο το οποίο υπήρχε εκεί δίπλα για το σκοπό αυτόν.
Άρχιζαν τότε οι προπόσεις και τα τραγούδια. Η ζακυνθινή καντάδα έδινε κι έπαιρνε και κατά καιρούς εψάλλονταν τροπάρια χριστουγεννιάτικα, όχι λιγώτερο μελωδικά από την καντάδα. Μ’ εμάγευε, λέει ο Ξενόπουλος, προπάντων το πανηγυρικό εκείνο: Χριστός γεννάται δοξάσατε, τον ήχον του οποίου μικρός όταν ήκουα, ενόμιζα ότι ανοίγει ο ουρανός.
Αφότου αποτρώγαμεν, όσοι κάθονταν στο τραπέζι χωρίζονται σε ομάδες καιδιασκεδάζουν, πίνουν και συνομιλούν, ενώ οι νέοι συνοδευόμενοι από δύο κιθάρες και ένα βιολί τραγουδούν».
Με ανάλογο τρόπο κοβόταν η κουλούρα και στην υπόλοιπη Ζάκυνθο, πάνω από τη γωνιά, χωρίς χαβιάρια, αλλά με τη φωτιά που ζέσταινε την οικογένεια και στην οποία μαγείρευαν, σήμερα στο τζάκι ή σε αυτοσχέδια φωτιά. Στα χωριά, αλλά και στη χώρα το κόψιμο συνοδεύεται από έναν πυροβολισμό από κυνηγετικό όπλο που, λέγεται ότι δείχνει την αγανάκτηση για το διώκτη του Θείου Βρέφους που είναι ο Ηρώδης.
Από την ίδια ζύμη γίνεται και το ψωμί των Χριστουγέννων, το χριστόψωμο, που διαφέρει από την κουλούρα στο ότι δεν έχει στη μέση τρύπα.
Οι ζακυνθινοί έχουν την κουλούρα περί πολλού. Γράφει αλλού ο Ξενόπουλος: «Γι’ αυτό κι ένας δικός μας ποιητής, ο Ανδρέας Μαρτζώκης, στο σατιρικό ποίημά του, «Ζακυθινός Μνηστήρας», παρασταίνει κάνοντας ποιητική αδεία χρήση αναχρονισμού, ένα Ζακυθινό αρχοντόπουλο στην ..ομηρική Ιθάκη, επί Οδυσσέως, που για να συγκινήσει την Πηνελόπη, της προσφέρει… τ’ ωραίο χριστόψωμο που του είχε στείλει τα Χριστούγεννα η μητέρα του από την Ζάκυνθο!
Το έθιμο της κουλούρας ατόνισε αρκετά αμέσως μετά την Μεταπολίτευση. Οι ζακυνθινοί με πρώτους το Δημόσιο και τους ταγούς του υιοθετούσαν το έθιμο της βασιλόπιτας. Τα αντέτια όμως στην Ζάκυνθο είναι ισχυρά και υπήρξαν αντιδράσεις που τελικά απέδωσαν.
Σήμερα έχουμε φτάσει, εκεί που η κουλούρα ήταν αυστηρά δεμένη με τα Χριστούγεννα να την βρίσκει κανείς σε φούρνους στη διάρκεια όλου έτους.
Άλλο όμως η κουλούρα οποιαδήποτε άλλη εποχή κι άλλο εκείνη της παραμονής των Χριστουγέννων ακόμα κι αν πρόκειται για το ίδιο ψωμί. Γιατί η κουλούρα τα Χριστούγεννα παραμένει να είναι αυτό που ενώνει τους απανταχού ζακυνθινούς περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, αφού το βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων όλοι, όπου κι αν βρίσκονται συγκεντρώνονται πάνω από την κουλούρα, είτε ως οικογένεια, είτε ως φίλοι, είτε ως τοπικός πολιτισμός: Όλοι το τελούν με τις ίδιες διαδικασίες, το ίδιο τυπικό. Έτσι ξεφεύγει μιας θρησκευτικής τελετής και νοερά συνδέει τους ζακυνθινούς από το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον, με αγάπη, με έγνοια και μνήμη.
The post Διονύσιος Βίτσος: Η κουλούρα αποτελεί ένα ζακυνθινό έθιμο, μοναδικό στον κόσμο, αλλά και εξαιρετικά σημαντικό για την ιστορικότητά του appeared first on ZANTETIMES.GR.